سال شمار حیوانی ترکان:
در روایتی از محمود کاشغری در دیوان لغات الترک منسوب به قرن پنجم هجری(هزار سال پیش، نگاشته شده در سال ۴۴۶ هجری قمری) در ذیل کلمه برس» شرحی در باره تقویم دوازده‌گانه حیوانی ترکی آورده است که نخستین شرح در باره این تقویم محسوب میشود. او می‌نویسد
ترکان نام ۱۲ گونه از جانوران را گرفته و به عنوان نام برای ۱۲ سال برگزیده‌اند. سال‌های عمر کودکان، تاریخ نبردها و قهرمانی‌ها و دیگر چیزها را با گردش سال‌های دوازده‌گانه می‌شمارند و به یاد می‌سپارند و ریشه آن چنین است که :
یکی از خاقانان ترک اراده کرده که تاریخ یکی از نبردهای سال‌ها پیش از خود را بداند و در تاریخ وقوع آن اختلاف افتاد. از این رو خاقان در این کار با مردم م کرده و در کنگره‌ای گفت :
ما سال‌ها را نیز مانند برج‌های دوازده‌گانه و شمار ماه‌ها، دوازده قرار دهیم و این چونان یادگاری در میان ما باقی بماند. مردم نیز پذیرفتند. پس خاقان به شکار بیرون آمد و فرمان داد حیوانات را به طرف رودخانه ایلا سو روان سازند. چندی از حیوانات را شکار کردند و گروهی نیز به داخل آب پریدند. دوازده گونه از حیوانات از آب گذشت و نام آنها را بر سال‌ها نهادند. نخستین این حیوانات سیچقان (موش) بود که نخستین سال است و پس از آن نام یازده حیوان دیگر را برمی‌شمارد. او می‌افزاید :
ترکان گویند در هر یک از این سال‌ها حکمتی نهفته است که بدان تفال می‌کنند و آن را فرخنده و مبارک می‌شمارند. مثلا وقتی سال گاو وارد می‌شد، نبردها و قهرمانی‌ها فزونی می‌یافت؛ زیرا گاوها به هم بسیار شاخ زنند و در ستیز باشند(!) در سال مرغ طعام فراوان شود، اما در میان مردم تشویش و نگرانی پدید آید(!) سال تمساح (در تقویم اقتباسی فارسی سال نهنگ)، باران فراوان رخ دهد و… .
تقویم ترکی12 حیوانی، از حدود قرن هفتم هجری قمری، به تقویم ایرانیان راه یافت. این تقویم از نوع شمسی – قمری است، بدین معنی که سال آن و ماه های آن قمری است. اسامی 12 ماه قمری این تقویم در ترکی به ترتیب به معنی : ماه اول، ماه دوم و. نامیده می شود. این تقویم دارای دوره 12 ساله حیوانی است که اسامی معادل فارسی سال های آن، به ترتیب عبارتند از :
سال ترکی : معادل فارسی
1-سیچان ایلی : سال موش
اینه ک ایلی : سال گاو-2
3-باریس ایلی : سال پلنگ
4-دوشان ایلی : سال خرگوش
5-لوی ایلی : سال نهنگ
6-ایلان ایلی : سال مار
7-آت ایلی : سال اسب
8-قویون ایلی : سال گوسفند
9-پیچی ایلی : سال میمون
10-تویوق ایلی : سال مرغ
11-ایت ایلی : سال سگ
12-دونقوز ایلی : سال خوک
تقویم دوازده حیوانی ترکان تا سال ۱۳۰۴ هجری شمسی در متون ادبی و تاریخی نقش آن مشهود است. از سال ۱۳۰۴ که تقویم ایران اصلاح می شود، دراسامی ماه ها، بروج دوازده گانه جای خود را به ماه های زرتشتی باستانی می دهد، استعمال آن تقویم در متون ادبی و تاریخی منسوخ می گردد. اما به علت داشتن ریشه عمیق در فرهنگ عامه مردم هنوز سینه به سینه نقل می شود. بیشتر در مواقع تحویل سال مورد توجه خاص و عام است تا بدانند که اسم سال آینده چیست، سال آتی به چه حیوانی تعلق دارد، تا با پیشگوئی هائی که می شود در اوضاع ی و اجتماعی آینده نظر کنند.
با توجه به متون فوق در می یابیم که تقویم از آن زمان در ایران معمول شده است که امروز ما آن را بنام تقویم دوازده حیوانی ترکان می نامیم، هر یک از سال های این تقویم به اسم حیوانی نام گذاری شده است که از موش شروع و به خوک ختم می شود و یک دوره دوازده ساله را تشکیل می دهد. به تحقیق معلوم شده است که اصل اسامی آنها ترکی بوده و بعدها اعراب و فارسی زبانان این تقویم را در آثارشان بکار برده اند، با این تفاوت که اینان این اسامی ترکی حیوان ها را به زبان های خود برگردانده اند، ازآن جمله ادیب و شاعر قرن هفتم هجری ابونصر فراهی در اثر بدیع و جاودانی خود نصاب الصبیان » آنها را به زبان فارسی و عربی و به صورت شعر درآورده است. براساس آن می‌توانید ترتیب سال‌های قبل و بعد را با دانستن یک سال متوجه شوید :
موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار زان چار چو بگذری نهنگ آید و مار
آنگاه به اسب و گوسفند است حساب حمدونه و مرغ و سگ و خوک آخر کار
با توجه به اینکه این تقویم، نه تنها در متون ادبی و تاریخی ما و بخصوص ترکان ایران جائی برای خود بازکرده بلکه در فرهنگ عامه ما نیز نفوذ عمیق پیدا کرده است. به طوری که در زمان حاضر هر یک از سال های را منسوب به یکی از این حیوانات می کنیم، مخصوصاً موقع تحویل سال برای آن اهمیت فراوان قایل هستیم و از طرفی این تفکر و اندیشه حاصل شده است که خصوصیات هر یک ازاین حیوانات تأثیری در وقایع سال جدید دارد و همین طور در روحیات و خلق و خوی و سرنوشت افراد و متولدین آن سال مؤثرمی باشد. مثلاً سال اسب، سالی پرتحرک و پرفعالیت، با پیروزی تلقی می شود و یا سال سگ، سالی پرمخاطره و توأم با سوءتفاهم و دشمنی و ستیز می باشد.
جدول تعیین نام سال هجری شمسی
شهر یئری با قدمت 9000 ساله در اردبیل
سال ,تقویم ,ایلی ,حیوانی ,یک ,حیوانات ,ایلی سال ,است که ,این تقویم ,می شود ,هر یک ,دوازده حیوانی ترکان
درباره این سایت